Στη θεολογία, ο μονοθεϊσμός (από τις λέξεις “μόνος” και “θεός”) αναφέρεται στην πίστη στην ύπαρξη ενός και μοναδικού Θεού, αντίθετα με τον πολυθεϊσμό. Οι θρησκείες που βασίζονται στον μονοθεϊσμό περιλαμβάνουν τον Χριστιανισμό, τον Ιουδαϊσμό, τον Ισλάμ, το Σιχισμό, τον Ρασταφαριανισμό, τον Ζωροαστρισμό, τον Μανδαϊσμό, τη θρησκεία των Δρούζων και άλλες. Η κεντρική ιδέα των μονοθεϊστικών θρησκειών είναι ότι υπάρχει μια θεία οντότητα από την οποία προέρχονται όλα τα θεϊκά. Αυτή η οντότητα είναι παντοδύναμη, πανταχού παρούσα και αιώνια, καθώς είναι ο δημιουργός του σύμπαντος.

 

 

Ο μονοθεϊσμός ανακάλυψε και αντικατέστησε τον πολυθεϊσμό. Ο Ιουδαϊσμός θεωρείται η πρώτη και σημαντικότερη μονοθεϊστική θρησκεία, αν και οι Ιουδαίοι παρουσίαζαν το Θεό ως εθνικό προστάτη, παρόμοια με τις θεότητες των πολυθεϊστών. Παρ’ όλα αυτά, παρέμειναν πιστοί στη μοναδικότητα του Θεού, αντικρίζοντας με κριτικό βλέμμα την αφοσίωση σε διάφορες θεοτήτες. Ανάλογη στάση παρουσιάζεται και στην Παλαιά Διαθήκη, όπου ο Μωυσής αντιδρά έντονα όταν ο εβραϊκός λαός εκφράζει λατρεία προς το χρυσό μοσχάρι και επιζητά μετάνοια από το Θεό.

Ο Ιουδαϊσμός αποτελεί τη βάση για τις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες που δημιουργήθηκαν στον πρώιμο Μεσαίωνα και εξακολουθούν να εμφανίζονται μέχρι και σήμερα.

Εκτός από τον Ιουδαϊσμό, στην Ελλάδα παρουσιάστηκαν κάποια πρώτα στοιχεία μονοθεϊσμού, κυρίως ως φιλοσοφική προσέγγιση παρά ως θρησκευτική πεποίθηση ή πρακτική. Επίσης, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν προσαρμόσει όλες τις θεότητες σε τρεις οντότητες, περιορίζοντας τις πρωταρχικές θρησκευτικές οντότητες της μυθολογίας τους.

Στην αρχαία Ανατολή, παρότι μερικές θρησκείες αναγνώριζαν εκφάνσεις ενός ενιαίου θείου στοιχείου, δεν υπήρχαν σαφώς μονοθεϊστικές θρησκείες εκτός από τον ζωροαστρισμό. Στον ζωροαστρισμό, η μία θεότητα εξυψώνεται ως ανώτατη, ενώ οι υπόλοιπες θεότητες της προηγούμενης πολυθεϊστικής θρησκείας υποβιβάζονται ως δαιμονικές. Παρόμοια προσέγγιση παρατηρήθηκε και στην Αίγυπτο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ακενατόν, όπου μια θεότητα εξυψώθηκε ως ανώτατη, ενώ οι υπόλοιπες θεότητες υποβιβάστηκαν. Ωστόσο, η θρησκεία του Ακενατόν δεν διατήρησε την επιρροή της για πολλά χρόνια και σχεδόν εξαφανίστηκε από τα αιγυπτιακά γραφικά μαζί με την καταστροφή των γραπτών μνημείων.

Ο Χριστιανισμός βασίζεται στον Ιουδαϊσμό και εξαπλώθηκε γρήγορα σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και στη συνέχεια στην Ευρώπη, γίνοντας η πιο διαδεδομένη θρησκεία στον κόσμο. Περίπου 630 χρόνια μετά την ίδρυση του Χριστιανισμού, ιδρύθηκε το Ισλάμ, γίνοντας η δεύτερη πιο διαδεδομένη και σημαντική θρησκεία στον κόσμο.

Οι δύο αυτές θρησκείες επικράτησαν σχεδόν παντού στη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη, με τις αντιπαραθέσεις μεταξύ τους να καθορίζουν την ιστορία του Μεσαίωνα και τις διπλωματικές σχέσεις. Η κατάκτηση νέων εδαφών ήταν συχνά ενδεχόμενο με την εξασφάλιση του παραδείσου για τους πολεμιστές, ενώ η κατάκτηση της Ιερουσαλήμ ήταν ένας κοινός στόχος και για τις δύο πλευρές.

Ακόμα και οι αφορμές για τις μεγάλες ανακαλύψεις είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα. Το πρώτο ταξίδι του Κολόμβου αποσκοπούσε στον εντοπισμό άγνωστων Χριστιανικών συμμάχων πέραν της θάλασσας για να αντιμετωπιστούν οι Μουσουλμάνοι. Κατά την περίοδο της πρώιμης αποικιοκρατίας, η εκχριστιανιστική προσπάθεια ήταν μία από τις προτεραιότητες των αποικιοκρατών.

Ο Ισλάμ επεκτάθηκε προς την ανατολή με συνεχείς κατακτητικούς πολέμους και εδραιώθηκε σε όλη την Ινδική υποήπειρο, καθώς και στην Κίνα.

Ο Χριστιανισμός, ιδιαίτερα στη μορφή του, δέχτηκε τα πρώτα σοβαρά πλήγματα με το σχίσμα και τη μεταρρύθμιση στη Δυτική Ευρώπη. Η λατρεία του άρχισε να υποχωρεί με την επιστημονική εξέλιξη, ενώ παρατηρείται αύξηση των αθέων και διαχωρισμός του κράτους από την εκκλησία σε πολλές περιοχές με χριστιανική επιρροή.

Παρόμοια εξέλιξη παρατηρείται και στον παραδοσιακά ισλαμικό κόσμο, αλλά σε μικρότερο βαθμό, με παραδείγματα όπως το κοσμικό κράτος που επέβαλε ο Κεμάλ Ατατούρκ στην Τουρκία και το θεοκρατικό κράτος στο Ιράν.

Η αντιπαράθεση μεταξύ των δύο κόσμων παραμένει, καθώς στον δυτικό κόσμο εμφανίζεται η Ισλαμοφοβία και στον ανατολικό κόσμο παρατηρούνται διώγμοι εναντίον των Χριστιανών.